Марат Қайырленов, э.ғ.к.

Ағымдағы жылдың наурыз айында Ұлттық денсаулық сақтау палатасының жаңадан сайланған Басқарма төрағасы медицина ғылымдарының докторы, қауымдастырылған профессор Нұржан Құрманғалиұлы Отарбаев біздің еліміздегі денсаулық сақтау саласын реттеудің жаңа кезеңін бастауға бағыт алды. Сіздердің назарларыңызға Отарбаев мырзамен экслюзивті сұхбатты ұсынамыз.

Сіздің ҚР денсаулық сақтау саласындағы өзін-өзі реттейтін ұйымдар тақырыбын көтеруіңіздің себебі қандай?

Денсаулық сақтаудағы өзін-өзі реттейтін ұйымдар кәсіби стандарттарды, этикалық кодекс пен тәжірибе нормаларын қалыптастыру мен оларды сақтау үшін құрылған медицинадағы кәсіби мамандар бірлестіктерінен, мекемелер мен ұйымдардан тұрады. Дамыған мемлекеттерде олар медициналық практиканы реттейді және бақылауды жүзеге асырады, сондай-ақ дәрігерлер мен басқа медицина мамандарын аккредитациялаумен, сертификациялаумен және оқытумен айналысады.

Не себепті саладағы өзін-өзі реттеуге көшудің қазіргі қадамы сәтті болады деп есептейсіз?
        
Бүгінгі таңда жеке меншік денсаулық сақтау саласының үлесі артып келеді, еліміздегі медициналық қызмет нарығының жартысын алып отыр. Бұл жайт саладағы басқару қағидаттары мен инструменттерді айтарлықтай өзгертуді талап етеді. Бұрынырақта денсаулық сақтау министрлігі қабылдайтын нормативтік құқықтық актілер тек мемлекеттік ауруханалар мен емханаларға қатысты болды, жеке меншік қызмет көрсететін ұйымдар саны айтарлықтай аз болып, олар белгілі бір межеге қол жеткізбеді. Қазіргі уақытта жағдай өзгерді. Жеке меншік медициналық ұйымдар барлық сегменттерде дерлік өзінің орнын алды. Сонымен қатар жеке меншік нарығын қоса алғанда барлық саланы реттеу үшін тиімді келіссөз жүргізу алыңын қалыптастыру қажет. Шенеуніктер қолданған ескі тәсілдермен оны жүзеге асыру мүмкін емес, сол себепті бәсекеге қабілетті орта мен тәуелсіз қатысушылар болуы тиіс. Оларға қоңырау соғып, не жасау қажет екендігін нұсқай алмайсыз. Тиімді басқаруды қалыптастыру үшін саланы басқарудың мүлдем басқа жаңа моделі керек. Алайда, бұл ретте жеке меншік денсаулық сақтау саласында кіммен пікір алмасу қажет деген сұрақ туындайды. Осыған орай, әлемдік тәжірибе көрсеткендей жеке сектордың жүйелі емес түрде дамуы әсерінен жосықсыз бәсекелістік қалыптасады. Мысалы, кей жерлерде демпинг жасалынады, кей жерлерде жалған реклама мен теріс ақпарат ұсынылады, кей жерлерде бірінші орында бюджетті игеру және т.б. орын алады, қорытындылай келгенде көрсетілетін медициналық көмектің сапасы төмендейді.

Сол себепті жеке меншік денсаулық сақтау ұйымдары негізгісі адал бәсекелестік пен азаматтардың барлығына қолжетімді сапалы медициналық қызмет көрсету болып табылатын моральдық принциптерге сай жұмыс істейтін  бір алаңда бас қосуы қажет. Бұл қағидаттар кез келген жеке клиниканың стратегиясында қолданылуы тиіс. Қазір жеке меншік денсаулық сақтау саласында қоғамдық бірлестіктердің бірнеше түрін ажыратуға болады. Оларға бір мамандық бойынша біріккен жеке тұлғалар ассоциациясы болып құрылған кәсіби ассоциациялар жатады. Сондай-ақ кәсіпкерлік қағидасы негізінде біріккен кәсіби ассоциациялар да бар. Олар қызмет көрсету түріне байланысты біріккен бизнес-ассоциациялар, мысалы стоматологиялық клиникалар, зертханалар және т.б. медициналық ұйымдар болып табылады.

Әр түрлі деректерге сүйенсек, елімізде 100-ден аса түрлі медициналық ассоциациялар жұмыс істейді. Олардың қызметі «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» және Азаматтық кодекстермен, сондай-ақ «Үкіметтік емес ұйымдар» және «Қоғамдық бірлестіктер туралы» заңдармен реттеледі. Денсаулық сақтау саласындағы үкіметтік емес ұйымдардың саны мен құрамы туралы бірыңғай ресми статистика мен салалық есеп жоқ. Денсаулық сақтау министрілігі мен «Атамекен» Ұлттық кәсіпкерлер палатасында олардың талаптарына сәйкес келетін тек аккредитацияланған ассоциациялардың есебі жүргізіледі.

Менің ойымша, мемлекетпен өзара тиімді әрекет жасау үшін, бірыңғай даму стратегиясын қалыптастыру үшін ортақ алаң құру қажет. Бұл ретте атап өткендей кәсіби автономия және өзін-өзі басқаруға қатысты Мадрид декларациясын бастамашылыққа алған маңызды. Негізге басымдылық адал бәсекелестікке, барлық азаматтарға медициналық қызметтердің қол жетімділігі мен сапасына берілуі тиіс (1-қосымшаны қараңыз). Оның қажеттілігі мемлекеттік органдардың өкілеттігін өзін-өзі реттейтін ұйымдарға беру туралы қоғам пікіріне жүгінгенде сенім білдіруі өте маңызды болып табылатындығынан көрінеді.

Жалпы алғанда әлемде өзін-өзі реттейтін ұйымдарға өкілеттіктің бір бөлігін беру арқылы басқаруға көшу үрдісі белең алып барады. Бұл денсаулық сақтау саласында әсіресе өзекті тақырып. Не себепті? Өйткені дәрігер мамандықтары ең көп оқуды, білім алуды талап ететін мамандықтар. Кейбір мамандық бойынша тіпті 10-12 жыл білім алу қажет. Осыншама уақыт оқыған дәрігерге жеткілікті дәрежеде біліктілігі бар дәрігер ғана қалай дұрыс емдеу қажеттігін айта алады. Сол себепті осындай мамандардың ассоциацияға бірлесіп, оларға денсаулық сақтау жүйесін дамытуға көмек көрсетуі үшін өзін-өзі реттейтін ұйымдар арқылы өкілеттікті беру ақылға қонымды. Бұл ретте тағы да моральдық тұрғыдан үлкен жауапкершіліктің болуы тиіс екендігін атап өтемін. Сондықтан, ондаған жылдар бойғы тәжірибесі бар дамыған елдердің өзінде де өзін-өзі реттейтін ұйымдарға сенім білдіру туралы сұрақтар туындап жатады, себебі кейбір ұйымдар пациенттерді екінші орынға қойып, өздерінің кәсіби қызметімен әуестеніп кетеді.

Әрине, әріптестер мен қоғамға деген әділетті қарым-қатынас пен ұжымдылық қағидаттарын естен шығармау қажет, десе де АҚШ, Ұлыбритания, Канада және т.б. елдерде ішінара ассоциацияға мүше емес тұлғаларға басқаша көзқараста болу жайттары туындап жатады. Өзін-өзі реттеуге көшу кезінде бірқатар тәуекелдер де туындайды, оларды да нақты ескеріп, ойдан шығармағанымыз абзал (2-қосымшаны қараңыз). Егер осындай жағдайлар айтылмай, назардан тыс қалып жатса, олар жинақтала келе дами береді. Бірақ одан кейін ол ерте әлде кеш болсын қоғамның және мемлекеттік органдардың көзіне түседі. Бұл өз кезегінде өзін-өзі реттейтін ұйымдарға деген сенімге нұқсан келтіріп, жекелеген елдерде олардың қызметін бақылауды күшейтуге алып келеді. Сондықтан мемлекет пен қоғам тарапынан тиісті өкілеттіктерді ала отырып, біз ол үшін жауаптылықты толық көтеретіндігімізді түсіну қажет. Сол себепті де біз барлық ассоциацияларға арналған пікір алмасу алаңын дамыту үстіндеміз.

Ұлттық денсаулық сақтау палатасы басшысы ретінде өз алдыңызға қандай мақсаттар қойдыңыз?

ҰДСП алдында біздің орындағымыз келетін көптеген мақсаттар қойылған. Ең алдымен бұл жеке секторға бөлмей қолжетімді денсаулық сақтау жүйесін дамытуға жәрдем көрсету болып табылады. Ол үшін саланы ілгерілетуге қатысты сұрақтарды талқылайтын, бас қосуға мүмкіндік беретін алаңды дамытуымыз қажет. Қазіргі уақыттағы дамудың ретсіз тәжірибесі көрсетіп отырғандай, ол өзінің мүмкіншіліктерін толықтай жоғалтты. Әрине, «Атамекен» ҰКП-ның шеңберінде біз және тағы 9 акредиттелген медициналық ассоциация әр түрлі НҚА бойынша пікір алмасып ұсыныс беретін үлкен алаң бар. Бірақ ҰКП өте үлкен алаң, оның құрамында көптеген салалар қамтылған. Бұл алаң көбіне салааралық сұрақтарды, мысалға энергетиктердің тарифті көтеруінің барлық экономика шығыстарына әсері және т.б. сұрақтарды шешуге арналған деп есептеймін. Денсаулық сақтау саласында ішкі салааралық сұрақтарды шешуге мүмкіндік беретін жұмыс органы ролінде ҰДСП қарастырылатын алаң қажет. Біздің қарастырғымыз келетін алғашқы сұрақтардың бірі өзін-өзі басқаруға бірқатар ұйымдардың көшуі және осы сұрақ бойынша саладағы даму стратегиясын талқылау болып табылады. Біріншіден, ассоциаицялардың өзін-өзі басқару функцияларын қабылдауға әзірлігін бағалап, талқылауымыз керек, себебі бұл аталған ассоцияциялардың қаншалықты жетілгендігінің көрсеткіші. Бұл ретте Мадрид декларациясы қағидаттарына сәйкестігі мен мемлекет және қоғам алдындағы жауапкершілікті түсіну маңызды. Ассоцияциялар дайын болған жағдайда мемлекеттен қандай функцияларды қабылдау, оны қалай жүзеге асыру туралы тағы басқа сұрақтар қарастырылады.

Медициналық қауымдастық ретінде біз қоғам мен мемлекетке өз ішімізде өзін-өзі реттелетіндігіміз туралы нақты айтуымыз қажет, себебі бұл саланы бізден артық ешкім білмейді. Атап айтқанда, біз ішкі стандарттарды қалыптастырып, барлық мүшелерді оқытуды бақылауға алуға, дәрігерлерді лицензиялауға, тіпті медициналық көмек көрсету жүйесінде жұмыс істеуге лайық емес адамдарды жазалауға әзірміз. Бұл өкілеттіктер бізге тек «өзін-өзі реттеуді өз ішінде реттеу» үшін жай ғана емес, еліміздегі медициналық көмектің қолжетімділігі мен сапасын жоғарылату үшін қажет. Бұл мақсатқа тек нарықтық жағдайларда ғана қол жеткізуге болады.

Өзін-өзі реттеу бойынша сұрақтарды жан-жақты талқылау үшін біз барлық мүдделерді шақырамыз. Мысалы, Үкімет жанында мемлекеттік функцияларды бәсекелестікке қабілетті ортаға беру жөніндегі жұмыс тобы бар, ҰКП-да өзін-өзі реттеу департаменті және т.б. бар. Біздің барлығымыз үшін кездесіп, мемлекеттің өзін-өзі реттеуші ұйымға не бере алуға дайын екендігін, оған қандай кедергілер бар екендігін, ассоциациялардың қандай бағытқа бет алғандығын және т.б. сұрақтарды талқылау маңызды. Бұл процессті іске қосу ерекше маңызға ие, шетелдік тәжірибеге сүйене отырып, оны елімізге енгізуді бастауымыз қажет. Тиісті қажеттілік туындап отыр. Бұл өз кезегінде нарық қатысушылары мен медициналық қауымдастық мұндай бірлестіктердің мүмкіндіктері мен оларды өзі-өзі реттеуші ұйым деңгейінде дамуын көргенде ассоциациялардың дамуына айтарлықтай серпіліс жасайды. Оларға біздің саладағы басқаруға қатысты төңкеріс жасау табылдырығында тұрғанымызды, болашақта сұрақтардың көбін министрлік емес, өзін-өзі реттейтін ұйымдар шешетіндігін түсіндіруіміз қажет. Осы ретте, аталған процесстің эволюциялық жолмен конструктивті тәртіпте дамығандығы маңызды. Сондай-ақ өзін-өзі реттейтін ұйымдардың қоғам алдындағы жауапкершілігі ерекше орында. Ассоциацияларға бірлесе отырып, саладағы адал бәсекелестікке сүйеніп, қоғамды сапалы және қолжетімді медициналық қызметтерге бағытталған үлкен және жауапты күшке айналатын кез келді. Сол кезде ғана денсаулық сақтауға нәтижелі ағымда әсер етуге нақты мүмкіндіктер пайда болады. Мысалы, сапа туралы бірлескен комиссия бойынша сұраққа келсек. Қазіргі уақытта, ол жүз процент тәуелсіз құрылым болып табылмайды, себебі оның құрамын денсаулық сақтау министрлігі қалыптастырады. Кейбір медициналық ассоциациялар комиссияны денсаулық сақтау министрлігінің бағынысты ұйымы ретінде қарастырады. Бірақ оны реформалау мен дамыған әлем елдеріндегідей денсаулық сақтауға бөлінген негізгі бюджет қаражаты бөлінетін тәуелсіз ұйымға айналдыру жолдарын талқылау қажеттілігі айқын.

Басқа тараптан жеке меншік ұйымдардың денсаулық сақтау министрлігінен алшақтауы саланың дамуына ешқандай да пайда әкелмейді. Медициналық қызмет көрсету нарығының жартысына қарсы тұру тұтас жүйенің тығырыққа тірелуіне ерте ме кеш пе әкеліп соғады. Бұл ретте жеке меншік медициналық ұйымдар стоматология, пластикалық хирургия және т.б. сияқты жекелеген сегменттерде ғана кездессе, бүгінгі таңда жеке меншік ұйымдар барлық сегменттерде орын алған, мысалы лабораториялық қызметтер сияқты маңызды сегменттерде мемлекеттік сектордан да асып кетіп отыр. Сол себепті қазіргі басқару жүйесін жаңа жағдайларға сәйкестендіру маңызды. Өкілеттіктерді өзін-өзі реттейтін ұйымдарға беру өзінің тиімділігін көрсеткен бүкіләлемдік тренд, сондықтан мен біздің елде де дәл солай болатындығына сенімдімін (3-қосымшаны қараңыз). Оны дұрыс диалогсыз жүзеге асыру мүмкін емес, сол себепті біз пікір алмасу алаңдарын дамытуды қолға алып жатырмыз.

Сұхбат бергеніңіз үшін рақмет!